زید بن علی بن حسین(ع)، پسر امام چهارم شیعیان معروف به زید شهید؛ شخصیتی آزاده، فاضل و شجاع بود که فرقه زیدیه منسوب به اوست. در زمان خلافت هشام بن عبدالملک یکی از خلفای ظالم بنی‌امیه، آنقدر به او فشار آوردند که به قیام وادار شد. قیامی که برای خون‌خواهی از امام حسین(ع) و یاران او و احیای امر به معروف و نهی از منکر بین سپاه او و سپاه هشام در بیرون کوفه اتفاق افتاد و در نهایت زید شکست خورد و همراه عده‌ای از سپاهیانش در دومین روز از ماه صفر سال ۱۲۲هجری قمری به شهادت رسید.
گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام دکتر محمود علیخانی، پژوهشگر تاریخ و سیره اهل بیت(ع) و نویسنده کتاب تشیع و تبرستان؛ پیرامون مانیفست فکری زیدیان و درسهایی از آن برای جامعه امروزی است.
قیام زید بن علی با اذن امام زمان خود بود
دکتر علیخانی با اشاره به شخصیت زید بن علی(ع) می‌گوید: زید قرائتی خاص در قرآن داشت و به علم و زهد و ورع و شجاعت و دینداری و کرامت مشهور بود. او مردم را به تبعیت از کتاب و سنت و جهاد با ستمگران و حمایت از محرومان و دستگیری مستمندان دعوت می‌کرد. زید از شاگردان ممتاز مکتب امام باقر(ع) و امام صادق(ع)، بعد از شاگردی در محضر پدر بزرگوارش بود و در علم و معرفت به درجه‌ای رسیده بود که امام صادق(ع) درباره او فرمود: «کان عارفاً و کان عالماً و کان صدوقاً».
او اظهار می‌کند: طبق اسناد و روایاتی که داریم، قیام زید با اجازه و رضایت امام عصر ایشان، امام صادق(ع) صورت پذیرفت. زید امام را حجت خدا می‌دانست و از آنجا که اطاعات از حجت خدا واجب است، بی‌شک از شخصیتی با مرتبه و مقام علمی و تقوا و اعتقاد همچون زید پذیرفتنی نیست که در امر مهم قیام بدون مشورت معصوم(ع) اقدامی کند. علاوه بر آن ادله و روایات زیادی در دسترس است که تصریح می‌کند قیام زید با اذن امام صادق(ع) بود. شیخ صدوق در عیون اخبارالرضا(ع) نقل کرده است که امام رضا(ع) فرمود: «پدرم(ع) به نقل از پدرش(ع) فرمود او برای قیامش با من مشورت کرد. من به او گفتم، عموجان اگر دوست داری و راضی هستی که به دار آویخته باشی، پس راه تو همین است. در این موقع زید از نزد حضرت بیرون رفت. امام صادق(ع) فرمود: وای بر آن کس که فریاد وی را بشنود و اجابتش نکند.» این روایت و مضمون بعضی دیگر از اخبار شاهدی بر این است که قیام زید به اذن امام(ع) بوده است.
حکومت در اسلام بر پایه بیعت مردم است
این پژوهشگر زیدیه تشریح می‌کند: هر چند قیام زید بن علی در سال ۱۲۲ نافرجام و زودگذر بود اما زمینه‌ساز شکل‌گیری فرقه زیدیه و قیام دیگر زیدیان، مانند یحیی بن زید و نفس زکیه و سایر شیعیان شد. این قیام‌ها در بیشتر موارد، نافرجام و گذرا بودند هر چند در برخی موارد به تشکیل حکومت نیز انجامید، مانند علویان تبرستان، زیدیه یمن و ادریسیان مغرب. در مورد علویان تبرستان توضیح دهم که جریان زیدیه هر چند در عراق پدید آمد اما نتوانست آنجا حکومتی تشکیل دهد. در قرن سوم هجری و پیش از آن، برخی عالمان زیدی به نواحی خزری ایران پناه برده و در آنجا اقامت و به دعوت مردمان آن سامان به اسلام پرداختند. در پی درگیری میان حاکمان محلی و اهالی و وجود زمینه مساعد، برخی از عالمان زیدی توانستند در آنجا حکومتی تشکیل دهند. برخی از دشمنان اسلام و شیعیان بر این باورند که اسلام با خشونت و زور و شمشیر گسترش پیدا کرده است اما ما اسلام خشن را قبول نداشته و با آن مشکل داریم. گسترش اسلام اهل بیت(ع) با تبلیغ، دعوت و بیعت بوده است. حتی برخی مواقع بوده که بیعت را شکسته و اهل بیت(ع) را به شهادت رسانده‌اند اما برعکس آن صحت ندارد. ماجرای حضرت مسلم(س) و امام حسین(ع) و یا ماجرای زید بن علی(ع) که با او بیعت کرده و تنهایش گذاشتند تنها نمونه‌هایی از این سخن است.
امام جمعه رامسر در پاسخ به این پرسش که دین اسلام و مذهب تشیع چگونه به تبرستان وارد شد بیان می‌کند: تشیع در ایران با رویکرد زیدی و در شمال ایران وارد شد. مناطق تبرستان و گیلان، از قرون سوم تا پنجم هجری شاهد ظهور سلسله‌های کوچک محلی از خاندان سادات علوی بود. این سادات به‌خاطر سخت‌گیری و ظلم و ستم حکام بنی امیه و بنی عباس، همواره تحت تعقیب و آزار بودند لذا مناطق کوهستانی و صعب‌العبور تبرستان و گیلان، به‌خصوص قسمت دیلم و دوری آن از مراکز قدرت عباسی و وجود جنگل و آب و هوای مرطوب، شرایط را برای ورود مهاجمان به منطقه سخت می‌کرد. در نتیجه این مناطق بهترین پناهگاه برای سادات علوی تحت تعقیب بود. رفتارهای نیکوی این سادات مانند پسر زید به نام یحیی تا دیگر ساداتی که در دیلمان و مازندران مردم را به این اطمینان رساند که اگر مسلمانی هست در سیره این بزرگواران است. آن هم در زمانه‌ای که در زندگی بنی امیه و بنی عباس ادعای مسلمانی بود اما از اسلام چیزی دیده نمی‌شد.
او ادامه می‌دهد: یکی از دلایل حضور انبوه زیدیه در شمال ایران به دوران بعد از شهادت امام رضا(ع) برمی‌گردد. بخشی از سادات که به خاطر امام رضا(ع) به خراسان رفته بودند، پس از شهادت حضرت(ع) به سرزمین تبرستان و دیلمان پناه بردند و مردم منطقه متوجه دینداری و مسلمانی واقعی و اخلاق نیکوی آنان شدند.
اخلاق و روش پیامبر(ص) سبب گسترش اسلام شد
دکتر علیخانی اظهار می‌کند: اخلاق و رفتار انسانی آنان سبب گسترش اسلام شد همچنان که مؤلفه‌های اخلاقی پیامبر(ص) نقش ویژه‌ای در گسترش اسلام داشت و مواردی مثل گفتار نیکو، خوشرویی، اعتدال، پرهیز از خشونت، صداقت و آزادی در عقیده در این مهم تأثیرگذار بودند. مردم مازندران وقتی این خصوصیات را دیدند علاقه‌مند و شیفته آنان شدند و به محمد بن ابراهیم طباطبا از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و از امامان زیدیه پناه برده و با او بیعت کردند. او خود را لایق این امر ندانست و شوهر خواهرش را که در ری بود معرفی کرد. آنها هم نامه‌ای به حسن بن زید نوشتند و او را به رویان دعوت کردند. حسن بن زید معروف به داعی کبیر با اینکه از مردم شمال ایران نامه داشت باز هم در اولین نقطه مازندران توقف کرد و از مردم مجدد بیعت گرفت. در این راه جنگ‌هایی هم اتفاق افتاد و در نهایت حکومت زیدیه در شمال ایران و سلسله علویان تبرستان بنیان گذاری شد.
این پژوهشگر تاریخ تشیع در مورد شخصیت حسن بن زید نیز می‌گوید: او به برپایی شعائر شیعی توجه فراوانی داشت. از جمله دستور داد تا عبارت «حی علی خیرالعمل» در اذان ذکر شود، از «مسح بر خفین» نهی کرد و با دیدگاه‌های جبری و تشبیهی و عقیده به قدم قرآن به تندی برخورد می‌کرد و در این باره بخشنامه‌ای به نواحی مختلف تحت حکومت خود فرستاده بود.
درسهایی از قیام زیدیه برای جامعه امروز
این استاد حوزه و دانشگاه تاکید می‌کند: تشیع با این رویکرد وارد ایران شد و زیدیه تا قرن هشتم و دوران صفویه حضور داشت. پس از آن به یمن هجرت کردند و اکنون حدود ۴۰درصد مردم یمن شیعه زیدی و جزو فرقه‌های پاک اسلامی هستند. آنها از نظر اعتقادی و فقهی شباهت‌های بسیاری با ما دارند و وجه تمایز زیدیه با شیعه امامیه به این باز می‌گردد که زیدیه پس از امام حسین(ع)، امامت را شکل خاص و مبتنی بر نص قبول نکرده و معتقدند از این پس، امامت به شکل عام در آن گروه از فرزندان فاطمه(س) استمرار خواهد یافت که دارای شرایط معینی باشد، از جمله آنکه بر علیه ستمگران و ظالمان خروج کند. بنابراین، اولین شرط امامت از دیدگاه زیدیه این است که امام باید فاطمی باشد. علاوه بر این، منتخب مردم بودن، نفی تقیه، اقدام به جهاد و قیام مسلحانه، امربه معروف و نهی از منکر، شجاعت، تقوا و عالم بودن، از دیگر شروط امامت نزد زیدیه به شمار می رود. مجموعه این شروط همان مفهوم شعار «الرضا من آل محمد(ص)» را تشکیل می‌دهد.
او با اشاره به درسهایی از قیام زید می‌گوید: بیشتر حوادث تاریخی به نفع تفکرات شیعی و برای اثبات حقانیت شیعه است. یکی از موارد مهم آن اثبات این امر مهم است که اسلام اهل بیت(ع)، با خشونت همراه نیست. نحوه شهادت و دفن و جنایاتی که دشمنان با جنازه زید بن علی انجام دادند، نمونه‌ای بر تأیید این سخن است. همانند جنایاتی که بعد از ۱۴۰۰ سال باز هم تفکرات تکفیری در حال انجام است و با اقداماتی خبیثانه مانند آنچه در حرم مطهر شاهچراغ(ع) شاهد آن هستیم یا بمب گذاری در حرم امامین عسکریین(ع) انجام می‌دهند.
دکتر علیخانی در پایان می‌گوید: قیام زید در حوزه مسائل اجتماعی مربوط به اخلاق و همانند یک مسلمان راستین زندگی کردن است. همچنان که طبق آموزه‌های دینی بخش مهمی از دعوت مردم به اسلام و اخلاق، از غیر طریق زبان است و بحث‌های زبانی وقتی اثرگذار خواهد بود که مستمعین اعتماد کاملی به گوینده داشته باشند. همچنان که از امام صادق(ع) روایت شده است که کُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُم؛ دعوت با غیر از زبان سبب گسترش اسلام و شیعه می‌شود. همانند زیدیه و سادات علوی که با عمل درست خود و اخلاق نیکو باعث گسترش اسلام شدند. علاوه بر آن اگر در حوزه مسائل اجتماعی فردی صلاحیت کاری را ندارد او را قبول نکنیم. همانند دعوت مردم از محمد بن ابراهیم که او حسن بن زید را صلاحیت‌دارتر از خود دانست و او را معرفی کرد.
نظر شما